حرکت و زمان در منظر عرفان
در فلسفه یا علم فیزیک، زمان تابع حرکت است و با آن معنا پیدا می کند. اما اغلب منظور از حرکت، حرکت اجسام مادی است. مثلاً سال، حرکت زمین به دور خورشید یا شبانه روز حرکت وضعی زمین است. در فیزیک جدید، زمان را با نوسان اتم اندازگیری می کنند. اگر حرکت در اتمها صفر شود زمان فیزیکی بی معنا خواهد بود. در فلسفه متعارف زمان را مختص این جهان مادی تصور می کنند. و عوالم مجردات را فارغ از زمان می پندارند ولی در منظر عارف، چون در تمام عالم وجود از عقول مجرده تا عالم شهادت همگی در حال حرکت و تغییر و تحولند؛ پس زمان در هر عالمی وجود دارد خواه تجرد تام باشد یا عالم مثال یا عالم طبیعت. زیرا حرکت، منحصر به حرکت فیزیکی نیست. پس زمان در واقع ظرف حرکت است چه حرکت مادی باشد و چه معنوی. اما هر عالم زمان مختص به خود را دارد. حتی در همین عالم دنیا بر اساس فیزیک جدید، زمان برای همه یکسان نیست و بر اساس گرانش و سرعت متغیر است.
بر اساس روایات زیادی که از ملائکه مثل جبرئیل نقل شده زمانهای طولانی در عالم عقول و خلقت موجودات بر اساس سال نقل شده است یا در سلسله مراتب خلقت هزاران سال هزاران سال مراتب خلقت از غیب تا شهادت طبقه بندی شده است. در آیه شریفه آمده که یدبر الامر من السماء الی الارض ثم یعرج الیه فی یوم کان مقداره الف سنه مما تعدون. و یا، تعرج الملائکه و الروح الیه فی یوم کان مقداره خمسین الف سنه. این سالها به خلاف تصور عامه کنایه از کثرت و زیادی نیست. اعداد در قرآن و کلام معصوم دقیق و دارای معنای خاص خود است و هیچگاه به معنای کثرت نیست. اما بدیهی است زمان اخروی با زمان فیزیکی این عالم به کلی متفاوت است. کما اینکه حرکت مجردات با اجسام متفاوت است. نتیجه اینکه حرکت در همه شوون هستی دائمی است و هیچگاه هیچ موجودی از حرکت باز نمی ایستد خواه مادی و یا معنوی باشد. زمان نیز بر اساس همین حرکت معنای خود را خواهد داشت. اما آن زمان برای ما محجوبان قابل ادراک نیست. پس حرکت و زمان هم در جواهر است و هم در عرضیات. ابن عربی زمان را مظهر اسم الدهر حق تعالی می داند. وی دهر را از اسماء الله می داند لذا این اسم همانند سایر اسماء الهی در تمام عالم امکان ظهور دارد. از این رو در لسان شرع برای خلقت و یا حوادث عالم آخرت زمانهایی ذکر شده است. اما بی شک آن زمان و یا اعداد آنها برای ما قابل فهم نیست مگر اهل معرفتی باشد تا آن را شرح دهد.
